W diachronicznej perspektywie wewnętrznych przemian polskiego Oświecenia zaczyna zarysowywać się jeszcze jeden układ społeczno-komunikacyjny, charakterystyczny dla czasów Sejmu Czteroletniego oraz ostatnich lat istnienia Rzeczypospolitej. Ośrodek tego układu stanowi różnorodna twórczość słowna związana z ówczesnymi wydarzeniami i kampaniami politycznymi i zorientowana na kształtowanie nastrojów i postaw patriotycznych, twórczość o charakterze jednoznacznie agitacyjnym. Jej podstawową cechą jest znamienne rozszerzenie adresu społecznego i kierowanie ideowej perswazji czy patriotycznej pobudki w imieniu wszystkich i do wszystkich, do „przezacnej powszechności”, jak sformułował to Zabłocki w Doniesieniu74.
Dążność ta dostrzegalna jest dla dzisiejszego badacza twórczości owych lat przede wszystkim we właściwościach immanentnej poetyki okolicznościowych paszkwilów i wierszy pochwalnych, apelów i pobudek, pieśni i hymnów. Pobieżna nawet obserwacja tych utworów ujawnia znamienne przesunięcia w leksyce nazywającej adresatów wierszy. Wybiera się słowa oznaczające nie jakiś jeden stan czy warstwę społeczeństwa, ale jego całość, słowa kładące nacisk na wspólne cechy i wspólną sytuację członków owej całości, a nie na jej zróżnicowanie. W tytułach i apostrofach pojawiają się najczęściej słowa „Polacy”, „naród”, „obywatele” (np. Do Polaków, Marsz patriotyczny Polaków, Marsz i pobudka Polaków Franciszka Makułskiego, Odezwa obywatelska)75. „Analogiczne tendencje obserwować można również w dziedzinie prasy, która zarówno przez bezpośrednie deklaracje na temat adresu czytelniczego, jak i poprzez treść i formę artykułów dąży do oddziaływania na możliwie szeroką opinię publiczną. Wydawcy Gazety Narodowej i Obcej w latach 1790-1791 pisali wręcz, iż pismo ich skierowane jest do „wszystkich obywateli, wszystkich mieszkańców ziemi polskiej”. Korespondent Warszawski Karola Malinowskiego usiłował również wybór form publicystycznych dostosować do umysłowości i zainteresowań przeciętnych czytelników.76
Podstawowym typem wypowiedzi stał się utwór okolicznościowy zakładający konkretną sytuację odbioru w świecie empirycznym, we wspólnym uniwersum nadawców i adresatów.
Najczęściej podejmowanymi gatunkami były: pamflet, kompromitujący w opinii publicznej konkretne osoby, ale również zagadka polityczna, drobne formy publicystyczne, również piosenka, satyra, wiersz ulotny. Rozbudzaniu patriotycznych uniesień służyły także podniosłe, operujące emocjonalną retoryką wiersze w formie ody, propagujące kult osób szczególnie zasłużonych w działalności politycznej, głównych aktorów sejmowych i twórców Konstytucji 3 maja.77
Do popularyzacji idei społeczno-politycznych oraz kształtowania uczuć i nastrojów społecznych przyczyniały się pieśni, pobudki wojenne, popularne arie z oper Bogusławskiego czy Wybickiego, parafrazy rewolucyjnych pieśni francuskich.
Pełniąca takie role społeczne twórczość poetycka posługiwała się też różnorodnymi stylizacjami na wzór literatury popularnej, pieśniowo melicznej, apelującej do zbiorowych emocji. Niewątpliwie wchodziła też w związki, a często stapiała się nawet z autentyczną, spontaniczną produkcją folkloru środowiskowego, np. miejskiego czy żołnierskiego.78
Z przyjęcia takich założeń wynika zasada wyboru pewnych cech tworzących ideę przedstawianej rzeczywistości, które prowadziłyby do jej „ogólności” kosztem szczegółów, konkretów. Obraz powstały w ten sposób odznaczał się znakomitą symetrią części i całości, sprawiał wrażenie ładu i porządku.
Klasycyzm, jako sztuka zorientowana intelektualnie, obcy był indywidualizmowi i subiektywizmowi. Symetria i ów „porządek naturalny” miały służyć afirmacji określonego porządku filozoficznego i społecznego czasów monarchii absolutnej. Widać to wyraźnie w podziale na gatunki poetyckie: na pierwszym miejscu stawiane są gatunki „królewskie” - epopeja i tragedia, i tylko bohaterom pochodzącym z kręgu elity dworskiej dane było przeżywać wielkie uczucia, brać udział w wielkich wydarzeniach.79
Czasy wielkich reform ekonomicznych i ustrojowych, okres przewrotu umysłowego, epoka oświecenia, czasy Stanisława Augusta czy stanisławowskie- rozmaite te określenia dotyczą ostatniego czterdziestolecia w. XVIII, a więc epoki konsekwentnych i nieustannych zabiegów o przebudowę państwa i społeczeństwa, przerwanych wprawdzie przez rozbiory Polski, ale bynajmniej nie zaniechanych, po pokoleniu bowiem budowniczych życia polskiego przychodzi drugie, ludzi, którzy z bronią w ręku usiłują odzyskać utraconą wolność i niepodległość.
Czasy te, od wstąpienia na tron ostatniego króla rzeczy-pospolitej szlacheckiej po kongres wiedeński i pierwsze dziesięciolecie istnienia Królestwa Kongresowego wydają właściwą sobie literaturę, najzupełniej odmienną od staropolskiej, zarówno w sensie ideowym, jak tematycznym, jak wreszcie językowym, literaturę nową i nowoczesną.80 Literaturę tę przyjęto nazywać stanisławowską ze względu na jej ścisłe związki z osobą Stanisława Augusta.
Stosowanie tej nazwy nie powinno jednak przesłaniać faktu, że wyrosła ona z życia, którego twórcami i organizatorami w najrozmaitszych dziedzinach byli ludzie, którzy działalnością swą wpływali również na procesy literackie i których nazwiska utrwaliły się właśnie w dziełach literackich. Byli to tedy politycy i organizatorzy życia wewnętrznego, jak Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Andrzej Zamoyski, Stanisław Małachowski, Joachim Chreptowicz; byli to wojskowi, jak Tadeusz Kościuszko lub Jan Henryk Dąbrowski; towarzyszyli im wreszcie pionierzy nauki, jak gramatyk Onufry Kopczyński lub historyk Adam Naruszewicz. Ich to zbiorowym wysiłkiem dokonywał się wieloletni przewrót w kulturze gospodarczej, społecznej, umysłowej i artystycznej, oni wychowywali jej twórców, a później obrońców.81
|