Pamflet I paszkwil w literaturze oświecenia

2.2. Wewnętrzna przemiana polskiego Oświecenia

Dążność ta dostrzegalna jest dla dzisiejszego badacza twórczości owych lat przede wszystkim we właściwościach immanentnej poetyki okolicznościowych paszkwilów i wierszy pochwalnych, apelów i pobudek, pieśni i hymnów. Pobieżna nawet obserwacja tych utworów ujawnia znamienne przesunięcia w lek­syce nazywającej adresatów wierszy. Wybiera się słowa oznaczające nie jakiś jeden stan czy warstwę społeczeństwa, ale jego całość, słowa kła­dące nacisk na wspólne cechy i wspólną sytuację członków owej całości, a nie na jej zróżnicowanie. W tytułach i apostrofach pojawiają się naj­częściej słowa „Polacy”, „naród”, „obywatele” (np. Do Polaków, Marsz patriotyczny Polaków, Marsz i pobudka Polaków Franciszka Makułskiego, Odezwa obywatelska)⁷⁵. „Analogiczne tendencje obserwować można również w dziedzinie pra­sy, która zarówno przez bezpośrednie deklaracje na temat adresu czytel­niczego, jak i poprzez treść i formę artykułów dąży do oddziaływania na możliwie szeroką opinię publiczną. Wydawcy Gazety Narodowej i Obcej w latach 1790-1791 pisali wręcz, iż pismo ich skierowane jest do „wszystkich obywateli, wszystkich mieszkańców ziemi polskiej”. Ko­respondent Warszawski Karola Malinowskiego usiłował również wybór form publicystycznych dostosować do umysłowości i zainteresowań prze­ciętnych czytelników.⁷⁶

Podstawowym typem wypowiedzi stał się utwór okolicznościowy za­kładający konkretną sytuację odbioru w świecie empirycznym, we wspól­nym uniwersum nadawców i adresatów.

Najczęściej podejmowanymi gatunkami były: pamflet, kompromitujący w opinii publicznej konkretne osoby, ale również zagadka polityczna, drobne formy publicystyczne, również piosenka, satyra, wiersz ulotny. Rozbudzaniu patriotycznych uniesień służyły także podniosłe, operujące emocjonalną retoryką wier­sze w formie ody, propagujące kult osób szczególnie zasłużonych w dzia­łalności politycznej, głównych aktorów sejmowych i twórców Konstytu­cji 3 maja.⁷⁷

Do popularyzacji idei społeczno-politycznych oraz kształto­wania uczuć i nastrojów społecznych przyczyniały się pieśni, pobudki wojenne, popularne arie z oper Bogusławskiego czy Wybickiego, parafra­zy rewolucyjnych pieśni francuskich.

Pełniąca takie role społeczne twór­czość poetycka posługiwała się też różnorodnymi stylizacjami na wzór literatury popularnej, pieśniowo melicznej, apelującej do zbiorowych emocji. Niewątpliwie wchodziła też w związki, a często stapiała się nawet z autentyczną, spontaniczną produkcją folkloru środowiskowego, np. miej­skiego czy żołnierskiego.⁷⁸

Klasycyzm, jako sztuka zorientowana intelektualnie, obcy był indywidualizmowi i subiektywizmowi. Symetria i ów „porządek naturalny” miały służyć afirmacji określonego porządku filozoficznego i spo­łecznego czasów monarchii absolutnej. Widać to wyraźnie w po­dziale na gatunki poetyckie: na pierwszym miejscu stawiane są gatunki „królewskie” - epopeja i tragedia, i tylko bohaterom pochodzącym z kręgu elity dworskiej dane było przeżywać wiel­kie uczucia, brać udział w wielkich wydarzeniach.⁷⁹

Czasy wielkich reform ekonomicznych i ustrojowych, okres przewrotu umysłowego, epoka oświecenia, czasy Stanisława Augusta czy stanisławowskie- rozmaite te określenia dotyczą ostatniego czterdziestolecia w. XVIII, a więc epoki konsekwentnych i nieustan­nych zabiegów o przebudowę państwa i społeczeństwa, przerwanych wprawdzie przez rozbiory Polski, ale bynajmniej nie zaniechanych, po pokoleniu bowiem budowniczych życia polskiego przychodzi drugie, ludzi, którzy z bronią w ręku usiłują odzyskać utra­coną wolność i niepodległość.

Czasy te, od wstąpienia na tron ostatniego króla rzeczy-pospolitej szlacheckiej po kongres wiedeński i pierwsze dziesięciolecie istnienia Kró­lestwa Kongresowego wydają właściwą sobie literaturę, najzupełniej odmienną od sta­ropolskiej, zarówno w sensie ideowym, jak tematycznym, jak wreszcie językowym, lite­raturę nową i nowoczesną.⁸⁰ Literaturę tę przyjęto nazywać stanisławowską ze względu na jej ścisłe związki z osobą Stanisława Augusta.

Stosowanie tej nazwy nie powinno jednak przesłaniać faktu, że wyrosła ona z życia, którego twórcami i organizatorami w najrozmaitszych dziedzinach byli ludzie, którzy działalnością swą wpływali również na procesy literackie i których nazwiska utrwaliły się właśnie w dziełach literackich. Byli to tedy politycy i organizato­rzy życia wewnętrznego, jak Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Andrzej Zamoyski, Sta­nisław Małachowski, Joachim Chreptowicz; byli to wojskowi, jak Tadeusz Kościuszko lub Jan Henryk Dąbrowski; towarzyszyli im wreszcie pionierzy nauki, jak gramatyk Onufry Kopczyński lub historyk Adam Naruszewicz. Ich to zbiorowym wysiłkiem do­konywał się wieloletni przewrót w kulturze gospodarczej, społecznej, umysłowej i arty­stycznej, oni wychowywali jej twórców, a później obrońców.⁸¹