Mała encyklopedia kultury antycznej

732

Telemach (Telemachos) syn Odyseusza i Penelopy. Był małym dzieckiem, kiedy Odyseusz wyruszył pod Troję. Wg Odysei T. po dwudziesto­letniej nieobecności ojca wybrał się do Pylos i do Sparty, by otrzymać wiadomości o ojcu. Po powrocie spotkał powracającego Odyseusza na Itace u pasterza Eumajosa. Pomagał ojcu w uka­raniu zalotników Penelopy. Wg późniejszych epo­sów pojął za żonę córkę Nestora, Polikastę lub córkę Alkinoosa, Nauzykaję. Inne wersje podają, że był mężem Kirke i ojcem Latinusa.

telesillejon (gr. Telesillejon) wiersz o sche­macie o | -i^-^-^l'^'!^, czyli glikonej akefaliczny (tj. pozbawiony pierwszego elementu). Wiersz ma nazwę od argiwskiej poetki Telesilli (VI w. p.n.e.). Por. Telesilla, frg. l, l (Diehl):

mogą ulegać rozwiązaniu, a końcowy jamb może być zastąpiony przez spondej, np. Eury­pides, Medea 648: thandtS thandto poroś ^-a^| IJA-^-'- <^ó Arystofanes, Thesmoforidzusaj 129: chajr' albie paj Latus — -1»^^'-'-|—_.

Teksterion gr. zwany inaczej domem wta­jemniczenia, budynek w Eleusis, w którym od­bywała się część widowiskowa misteriów eleuzyńskich. Wzniesiony w drugiej poł. VI w. p.n.e., był wielokrotnie przebudowywany.

Telestes z Selinus, poeta grecki z IV w. p.n.e. dytyrambista poświadczony przez attyckie na­pisy zwycięzców.

Telksinoe (Theiksinoe) mit. 1. córka Zeusa i nimfy Plusii. T. oraz jej siostry: Arche, Melete i Aoide, były znane jako cztery najstarsze Muzy. Wg Cycerona (De natura deorum) były one cór­kami Zeusa i Nedy. 2. służebnica Semele. 3. jedna z syren.

733

4. inaczej Termessós, dobrze obwarowane i za­bezpieczone położeniem naturalnym miasto w Pi-zydii, na górze Tauros nad rzeką Katarrhaktes.

Ejrene, Eunomię, Dikę i Mojry. Czuwata nad zgromadzeniami ludowymi, opiekowała się po­krzywdzonymi i potrzebującymi pomocy. Usta­wiano ku jej czci ołtarze w miejscach zgromadzeń ludowych, w wielu miastach poświęcone jej były świątynie, zwykle w pobliżu świątyni Gai i Demetry. Przedstawiano ją z rogiem obfitości. Tra­dycyjnie przyjęło się przedstawianie T. z zawią­zanymi oczami, z wagą i mieczem.

Temistogenes (Themistogenes) z Syrakuz, pseu­donim literacki autora opisu wyprawy Cyrusa Młodszego, tj. Ksenofonta. Wg Plutarcha celem tej mistyfikacji była chęć osiągnięcia przez Kse­nofonta większej wiarogodności dzieła, którego

bohaterem jest właśnie sam autor (dodać należy — dzieła o tendencji apologetycznej).

Temistokles (Themistokles) syn Neoklesa i Ab-roton, ateński mąż stanu, człowiek odznacza­jący się rozległą wiedzą, wielką siłą woli, stanow­czością i wysokimi ambicjami politycznymi. Przy­wódca stronnictwa radykalno-demokratycznego, reprezentującego główne interesy rzemieślników i kupców. W r. 482 p.n.e. jako archon eponymos przedstawił projekt budowy okrętów i na jego realizację zażądał srebra z kopalń Laurionu, do­tychczas rozdawanego między obywateli. Sprze­ciwił się temu°Arystydes. Walka T. z Arystydesem przybrała ostry charakter i zakończyła się wygnaniem Arystydesa mocą wyroku skorupko­wego. T. wystąpił z planem wzmocnienia siły morskiej Aten i budowy nowej floty. W r. 480 dzięki realizacji tych planów Ateny były w sta­nie obronić się przed najazdem perskim, odno­sząc wielkie zwycięstwo pod Salaminą. Nie wie­rząc w trwałość sojuszu Aten ze Spartą, T. od­budował Pireus, wbrew protestom Sparty otoczył Ateny murem i połączył je z Pireusem tzw. długimi murami. Gdy doszło do głosu stronni­ctwo konserwatywne popierane przez Spartę, T. w r. 471 został ostracyzmem skazany na wygnanie. Udał się do Argos, następnie do Persji, gdzie został tyranem Magnezji zależnym od króla Persji. Podobno otruł się, by nie być zmuszonym walczyć przeciw swej ojczyźnie.

Temnos (gr. Temnos) 1. miasto na eolskim wybrzeżu Azji Mn., niedaleko ujścia Hermosu. 2. pasmo górskie w Azji Mn., oddzielające Mizję od Lidii, dolinę Makestosu od doliny Hermosu.

Tempanius Sextus dowódca konnicy w r. 423 p.n.e.; podczas wojny z Wciskami, którą pro­wadził Gajusz Semproniusz Aretinus w r. 422, T. bronił skutecznie Semproniusza, oskarżonego przez jednego z trybunów ludowych z powodu niefortunnego prowadzenia wojny.

Tetnpe (gr. Tempe) urocza i romantyczna do­lina w Grecji, pomiędzy Olimpem i Ossą; prze­pływał przez nią Penejos. Stanowiła ważny punkt strategiczny jako jedyne przejście z północy do Tesalii. Z powodu pięknego położenia stanowiła częsty temat opisów poetyckich. Nazwę T. na­dawano również innym dolinom, jak np. dolinie na Sycylii, nad rzeką Helorus.

templum łac. 1. przestrzeń wytyczona przez augurów na niebie i ziemi dla dokonywania obserwacji nad lotem ptaków i wróżb. Mogło

Tenchteri

734

to być także poświęcone przez augura miejsce, np. dla obrad comitium, lub budynek (np. rastra, curia). 2. zob. świątynia. 3. /. in aniis zob. anta

ośmiokrotny zwycięzca na konkursach poetyc­kich. Zachowały się tytuły 9 tragedii oraz drobne ich fragmenty. Sinko przypuszcza, że tragedia Mausohs była tragedią historyczną. T. miał także napisać podręcznik retoryki (zachowane frag­menty) i jakieś dzieło Obrona Sokratesa. 1. T. Młodszy, również z Faselis syn poprzedniego, historyk grecki. Księga Suda przytacza tytuły jego dzieł: Enkomion Aleksandrii tu Epejrotu (Pochwała Aleksandra z Epiru), Historika hypo-nmemata (niby „Wspomnienia historyczne") oraz Nómima barbarikd (Zwyczaje barbarzyńców).

Teodoros (Thcodoros) 1. T. z Kyreny zw. Ateistą (Atheos), filozof grecki, przedstawicie! szkoły cyrenejskiej (zob. cyrenejska szkolą). Żyt na przełomie III/II w. p.n.e. Twierdził, że praw­dziwym dobrem jest nie doraźna przyjemność (jak głosił Arystyp), lecz stała radość, a ziem — stały smutek. Przydomek Ateisty zdobył wsku­tek kategorycznego zaprzeczenia istnienia jakie­gokolwiek bóstwa. 2. T. z Samos, jeden z naj­bardziej wszechstronnych rzeźbiarzy i architek­tów greckich VI w. p.n.e. Wspólnie z Rojkosem pracował przy budowie świątyni Hery w Samos. Pliniusz wymienia go jako wynalazcę m.in. ką-townicy i poziomicy. Obok architektury i rzeźby zajmował się również rytowaniem gemm. Miał wykonać m.in. legendarny pierścień Polikratesa. 3. poeta epicki z I w. p.n.e., który według Księgi Suda miał m.in. opiewać Kleopatrę. 4. poeta grecki z I w. p.n.e., odniósł zwycięstwo na ludi Romani {Romaia) w Magnezji nad Meandrem, wystawiając tragedię Hermione; pisał też dra­maty satyrowe, znamy tytuł ThytEs (Ofiarnik). 5. T. z Gadary w Palestynie, retor, nauczyciel Tyberiusza, autor (nie zachowanego) podręcz-

735

nika retoryki Techne rhetorike. T. założył szkołę retoryczną, uczniowie jego nazywali się Theo-dorei. 6. T. z Assiny, filozof neoplatoński z IV w. n.e., przedstawiciel szkoły syryjskiej, uczeń Por-firiusza, a potem Jamblicha. Tworzy ogniwo po­średnie między Jamblichem, a przywódcą szkoły ateńskiej, Proklosem. Głównym jego dziełem, z którego korzystał Proklos, był komentarz do Timajosa Platona. Rozbudował w nim system hipostaz między „prajednią" a bytami stwo­rzonymi. 7. T. Priscianus, nadworny lekarz cesa­rza Graejana (375 - 383), autor dzieła w języku greckim, zatytułowanego Eupórista (Lekarstwa domowe), które sam przełożył na język łaciński. Zachował się tekst łaciński (Mediana praesen-tanea, w 3 księgach). 8. biskup Mopsuestii w Cylicji (ok. 350 - 428) uczeń Libaniosa i Dio-dora z Tarsos, pisarz chrześcijański, autor wielu dzieł dogmatycznych i egzegetycznych, częściowo zachowanych. 9. Flavius Maniius (Mallius) T;

konsul z r. 399 n.e., 'filozof i astronom rzymski, autor (nie zachowanego) dzieła De natura rerum (O istocie rzeczy) oraz zachowanej pracy De metris, którą poświęcił swojemu synowi, T. 10. r. Anagnostes, pisarz chrześcijański z VI w., autor zachowanej częściowo historii kościelnej obejmującej lata 323-439 oraz 439-518; część pierwsza (księgi I - IV) obejmuje ekscerpty z dzieł Sokratesa, Sodzomenosa i Teodoreta, część dru­gą (również w 4 księgach) opracował T. samo­dzielnie.

Teodoryk (Theodoricus, ok. 454 - 526), król Ostrogotów. Syn Teudemira z plemienia Ama-łów, jednego z władców ostrogockich z okresu podboju Pannonii. Matką jego była Eusebia. W dzieciństwie oddany jako zakładnik do Kon­stantynopola, spędził tam dziesięć lat. Po powro­cie wziął czynny udział w wyprawie do Mezji i Macedonii, w wyniku której Ostrogoci jako foederati osiedli na zdobytych terenach. Po śmierci ojca (474) walczył wielokrotnie przeciw cesarzowi Zenonowi i swemu rywalowi wśród Ostrogotów, T. synowi Triariusza. W r. 484 mianowany przez Zenona konsulem otrzymał polecenie zdobycia Italii, gdzie władał Odoaker. Oblegał go w latach 489 - 490 w Rawennie, po kapitulacji miasta zaś, mimo zawarcia kompro­misowego układu, własnoręcznie Odoakra za­mordował (493). Jako król Gotów i patrycjusz--namiestnik cesarski, rządził w praktyce nieza­leżnie Italią, Sycylią, Dalmacją, częścią Pan­nonii, częścią Noricum i Recją. Jego panowanie

oznaczało dla Italii okres spokoju i pomyślności gospodarczej: rozwinęło się rolnictwo, rozpoczął się nawet wywóz zboża, obniżeniu uległy ciężary podatkowe. Będąc arianinem T. przejawiał jed­nak tolerancję religijną, występował w sporach religijnych jako mediator. Do represji skłoniły go dopiero prześladowania arian za cesarza Justyna (524). Ofiarą padł wówczas oskarżony o zdradę i kontakty z Grekami Boecjusz oraz Symmachus. T. zmarł w Rawennie, gdzie został pochowany w (istniejącym do dziś) mauzoleum. Po śmierci stał się bohaterem szerokiego kręgu legend germańskich; popularność jego przetrwa­ła przez cale średniowiecze.

Teodotos (Theodotos) 1. uczeń Sokratesa. 2. wódz wojsk króla Lizymacha (zob.), oddal Sardes Seleukosowi. 3. dowodzący flotą króla Antygona, poniósł klęskę na morzu w walce z flotą Ptolemeusza w r. 315 p.n.e. 4. grecki malarz wymieniony przez Naeviusa (koniec III w. p.n.e.). Malował tańczące Lary. 5. T. z Etolii, wódz w armii Ptolemeusza IV prze­ciwko Antiochowi III. 6. znany z inskrypcji poeta grecki z II w. p.n.e., autor (nie zachowa­nych) dramatów satyrowych. 7. T. Pammedes, znany jedynie z napisu poeta grecki, tragik i autor dramatów satyrowych z I w. p.n.e. 8. piszący po grecku epik żydowski z II w. p.n.e. Zachowało się 47 heksametrów traktują­cych temat biblijny (osiedlenie się Jakuba w Si-chem, porwanie córki Lii, Diny, i ukaranie Sichemitów). 9. grecki retor, nauczyciel Ptolemeusza Auletesa (I w. p.n,e.); za radą T. zamordowano uciekającego Pompejusza, którego głowę zaniósł T. Cezarowi, czym zresztą naraził się na gniew zwycięzcy. Z kolei dostał go w swe ręce Brutus i kazał go stracić.

Teodozja (Theodosia) kolonia Miletu w Sar-macji, na południowo-wschodnim wybrzeżu tau-rydzkiego Chersonezu; w IV w. p.n.e. miała duże znaczenie jako port handlowy.

Teodozjusz (Theodosius) 1. Flavius T., pocho­dzenia hiszpańskiego, dowódca rzymski; uśmie­rzył na rozkaz cesarza Walentyniana bunt ple­mienia Brytanów w r. 368, zdobywając miasto Londinium. W r. 370 odniósł zwycięstwo nad Alamanami, a w Afryce stłumił bunt górskich plemion Maurów walczących pod wodzą Fir-musa. 2. T. Wielki, syn poprzedniego, cesarz rzymski w latach 379-395. Jako młodzieniec towarzyszył ojcu w wielu wyprawach wojennych. Będąc cesarzem, pobił Gotów oraz uporządko-

Teofanes

736

wał sprawy państwowe m.in. przez wydanie szeregu ustaw. Przyjąwszy chrzest, stał się go­rącym rzecznikiem nicejskiego wyznania wiary;

ogłosił edykt przeciw arianom. W r. 380 pokonał Gotów i osiedlił ich w Tracji, uśmierzył także barbarzyńców, osiadłych nad Dunajem. W r. 394 pobił wojska Eugeniusza (retora i dygnitarza państwowego, wybranego w r. 392 cesarzem na Zachodzie) i przez rok panował we wschodniej i zachodniej części imperium rzymskiego. Z żoną Flacilią miał dwóch synów: Arkadiusza i Ho­noriusza, oraz przedwcześnie zmarłą córkę, Pul-cherię. 3. T. U syn Arkadiusza, wnuk T. wiel­kiego, cesarz rzymski (408 - 450). Odniósł zwy­cięstwo nad Persami (421), bronił państwa przed atakami Hunów i Isaurów, tępił pozostałości religii antycznej. Powołał specjalną komisję, któ­ra zebrała, usystematyzowała i ogłosiła zbiór ustaw wydanych przez Konstantyna i jego na­stępców (Codex Theodosianus).

Teofanes (Theofanes) 1. T. z Mityleny na Lesbos, doradca polityczny i historyk Pompejusza, zwycięzcy Mitrydatesa. T. zawdzięczali Mityleńczycy przywrócenie miastu wolności. Ty­tułu dzieła T. nie znamy, wiemy jedynie, że tematem jego była zwycięska wojna Pompejusza z Mitrydatesem. Zachowane fragmenty trak­tują tematy uboczne, geograficzne. T. zyskał obywatelstwo rzymskie; w wojnie domowej r. 49/8 był w armii Pompejusza praefectus fa-brum. Za zasługi położone wobec rodzinnego miasta Mityleńczycy nazwali go Zeusem Oswo-bodzicielem, a syn T. zajął w Mitylenie wybitne stanowisko rządowe (za Tyberiusza). 2. T. z Bi­zancjum, historyk bizantyński, który w 10 księ­gach swych Historii przedstawił dzieje lat 560 -

- 581, tj. od wypadków po zawarciu przez Per­sów 50letniego pokoju do niektórych wydarzeń za panowania Maurycjusza (zob. Teofilakt Symokattd). Z dzieła tego zachowały się frag­menty.

- VII w. n.e., sekretarz cesarza Maurycjusza (582 - 602), którego panowanie przedstawił w oś­miu księgach Historii. Styl jego jest przesadny, przepełniony nadmiernie ozdobami retorycznymi. W dialogu O różnych trudnościach w naturze zajmuje się kwestiami takimi, jak: „dlaczego kruki w lecie nie piją?", „dlaczego krew capa zmiękcza diament", itp. Zachowały się fikcyjne Listy Teofilakta; obyczajowe, wiejskie i miłosne.

Mikołaj Kopernik pierwszy przetłumaczył je na łacinę (Kraków 1509). W r. 1953 ukazało się wznowione wydanie z przekładem polskim Jana Parandowskiego.

Teofilos (Theofilos) 1. poeta grecki, przedsta­wiciel średniej komedii, zachowały się fragmenty ośmiu jego komedii. 2. gramatyk aleksandryjski z pierwszej potowy III w. p.n.e., uczeń i współ­pracownik Zenodota. O dziełach jego nic nie wiemy. 3. autor (nie zachowanej) pracy o go­spodarstwie, według Warrona Rerum Rust. I, 1,9. 4. lekarz współczesny Galenowi (II w. n.e.).

5. prawnik z VI w. n.e., jeden z zespołu opraco­wującego za Justyniana tzw. Institutiones. Zacho­wało się greckie streszczenie jego wykładów.